Het werk van Frans Kuipers staat vanaf de titel van zijn eerste officiële bundel, Wolkenjagen (1997), in het teken van een beurtzang tussen het vluchtige en het verzet tegen die vluchtigheid. De titel van zijn negende bundel, Alles waait (2019), suggereert een verschuiving in deze thematiek.
Tegen beter weten in zet hij de vitaliteit van de taal –
er is een woordenboek van neologismen samen te stellen uit Kuipers’ bundels – in
tégen het voorbijgaan. Tegen de stroom in probeert hij de dag te plukken:
Kuipers jaagt “op de wolken wonderlijk”, bezingt ze, vangt ze even in een woord
als “stoomgebergte” – en is daarmee een “woordenaar” die met het vastleggen van
het moment het moment zelf de das omdoet, een bellenblazer, een “zilverprater”.
In de woorden van het gedicht “De wolken” van Martinus Nijhoff: “de wonderen
werden woord en dreven verder”.
In hetzelfde gedicht in Wolkenherdersliederen als waarin Kuipers vaststelt “de wereld is
wolk”, houdt hij staande dat hij “meer odes dan klaagzangen [heeft]
geschreven”. Dat is waar, het accent van zijn poëzie ligt op het lévende: er is
geen insectje of sprietje zo klein of het is de moeite waard om in te zetten
tégen het grote, oude vergeetboek:
In
de bloemharten
zon-altaren
mummelbreviert
de honinglezer.
Die laatste regel is zeer zeker óók een metafoor voor het werk van de dichter.
Wanneer na vijf jaar zwijgen Molwerk (2014) verschijnt, schuift het vluchtige op in de richting
van de sterfelijkheid. Naar eigen zeggen bevindt hij zich “in de rimpeltijd van
mijn leven, / winter [..]” en hij spreekt de wens uit: “wil ik nog ’s door een
sneeuwvlokdwarreling / twee glinsterogen dragen zo goed ik kinderkan.” Twee
jaar later is het blijkbaar noodzakelijk dat hij zichzelf (in: geen ander antwoord) moed inspreekt:
“Hou het vuur aan de praat, / beziel de zinkende zooi, oude man, [..] zolang de
moleculen zich nog tot een / schaduwwerpende gedaante laten formeren, / trek je
dag aan, doe je zon om / en geloof-hoop-hou-van.”
Er vindt een subtiele maar veelzeggende
accentverschuiving plaats van “wolkenjagen” naar “alles waait”, alsof het
antwoord op de retorische vraag “Wat zeggen mij / de schoonheid van de wolken
nog, / de hommels rond het fluitekruid”, die in de eerste bundel nog gesteld
werd in het kader van liefdesverdriet, steeds moeilijker te bevechten is, een state of
mind aan het worden is.
De
eerste strofe uit Alles waait zet de
toon:
Want link is het en niet makkelijk te verstouwen,
ziektes
die niet overgaan
deuren
die voor altijd dichtgedaan,
geen
sneeuwvloks kans in de hel te maken
en
alles door zien gaan.
Het is de openingstrofe van het zeven gedichten tellende hoofdstuk met de omineuze titel “Het sterft van de verloren dromen hier”, een regel die – evenals het al even dreigende “Steeds meer slagers aan het hoofd van de kudde” - als refrein dienst doet. Natuurlijk is er het tegenspel van “de kleine, fijne twijgen, / de wolken en de verre vogelstippen”, maar de inzet daarvan heeft nu een indrukwekkende, wanhopiger klinkende ondertoon dan in het vroegere werk:
Ga ik weet niet waar
haal
ik weet niet wat.
Put
uit
je puzzelstukkenmens.
Wroet
waar
het pijn doet.
Haal
ik weet niet wat
ga
ik weet niet waar.
De wisselwerking met een dergelijk gedicht – de dubbelzinnigheid van “put / uit”; de ongerichtheid van het verlangen, alsof iemand niet weet waar hij het zoeken moet; de dubbele betekenis van de slotregel – maakt dat formuleringen verderop in de bundel niet klinken als vaststellingen, maar als wensen: “appelbloesemboompjes bestaan”, en: “nooit komt er aan het worden van wolken een einde.” Wanneer Kuipers als “profeet van het verloren ogenblik” in deze negende bundel de regel “al wat vaststaat liegt: alles waait” uit zijn eerste herneemt, staat deze inmiddels in een ander licht.
Dat
weerhoudt de rechtgeaarde zanger er niet van zichzelf en de lezer in het
slotakkoord nog éénmaal krachtig toe te spreken:
Heb de moed,
waarheen
je ook gaat (je bent op weg
naar
het eind van de wereld),
heb
de euvele moed, heb de gore moed,
heb
de menselijke moed, heb de moed.
Hoewel, Kuipers tilt symbolisch het slot van de bundel over deze laatste bladzijde heen: op de achterkant prijkt nog een gefragmenteerde tekst, waarin de schrijver “bij de gratie / van mijn lege handen” zijn gedichten “deze slagen / in het donker” noemt. Dat lijkt een danig afgezwakte variant van een in de bundel uit 2016 geformuleerde poëtische wens “het duister in lichterlaaie [te] zetten”, maar ik acht het geen daad van hybris als hij in de laatste twee regeltjes uitspreekt dat dit alles geschiedde “op hoop van / schitter in de scherven.” Gelukt, méér dan gelukt!
Frans Kuipers, Alles waait, Atlas Contact, Amsterdam, 2019
Eerder gepubliceerd in: Poëziekrant 6, dec 2019
Geen opmerkingen:
Een reactie posten